پاسخی که دهخدا به صدای آمریکا داد؛ وطن یعنی…

‌خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: سیاستمداران، در کاخ شیشه‌ای کلمات زندگی می‌کنند و یکی از مهمترین توانایی‌هایشان چگونه سخن گفتن برای به دست آوردن مصالح کشور یا مقابله با دشمنان است. نگاهی به فراز و فرود تاریخ نشانمان می‌دهد که ستارگان ادب و فرهنگ در تعاملاتشان با رسانه‌های کشور متخاصم _حتی در کوران حوادث روزگار_ چگونه سخن می‌گفته‌اند و به کدام افق می‌نگریسته‌اند.

یکی از این بزرگان، علی اکبر خان دهخداست. او ادیب و لغت شناس، سیاستمدار و نماینده چند دوره مجلس شورای ملی بود. دهخدا فارغ التحصیل مدرسه سیاسی و مسلط به دانش‌های نوین مثل حقوق، حقوق بین الملل، جنگ و دیپلماسی، تاریخ و اقتصاد بود. و به خاطر تسلطش به ادبیات، معلم فارسی مدرسه سیاسی گاه تدریس ادبیات را به عهده او می‌گذاشت. بعد از استخدام در وزارت امور خارجه و سفری به اروپا و بازگشت به ایران که همزمان با مشروطه بود، به انتشار روزنامه پرداخت و مهمترین اثرش در این حرفه ستونی بود که تأثیر مستقیم بر ادبیات فارسی آن دوره داشت. او با نوشتن ستون چرند و پرند، ضمن وارد کردن طنز به ادبیات سیاسی و اجتماعی، نخستین پایه گذار ساده نویسی در ادبیات ایران است. زندگانی او در دوره قاجار و بعدها پهلوی، با ادبیات بیشتر گره خورد و مهمترین اثرش یعنی لغت نامه هنوز نهادی فرهنگی و زنده و پویاست.

داستان یک نامه

۱۹ دی ۱۳۳۲ یعنی ۵ ماه بعد از کودتای ۲۸ مرداد بود که رادیو صدای آمریکا، از از طریق سفارت این کشور نامه‌ای برای علی اکبر دهخدا ارسال کرد، با این شرح:

متن نامه رئیس اداره اطلاعات سفارت آمریکا:

۱۹ دی ۱۳۳۲ / خیابان ایرانشهر، فیشرآباد، تهران

آقای محترم

صدای آمریکا در نظر دارد برنامه‌ای از زندگانی دانشمندان و سخنوران ایرانی، در بخش فارسی صدای آمریکا از نیویورک پخش نماید. این اداره جنابعالی را نیز برای معرفی به شنوندگان ایرانی برگزیده است. در صورتی که موافقت فرمائید، ممکن است کتباً یا شفاهاً نظر خودتان را اطلاع فرمائید تا برای مصاحبه با شما ترتیب لازم اتخاذ گردد.

ضمناً در نظر است که علاوه بر ذکر زندگانی و سوابق ادبی سرکار، قطعه‌ای نیز از جدیدترین آثار منظوم یا منثور شما پخش گردد.

بدیهی است صدای آمریکا ترجیح می‌دهد که قطعه انتخابی سرکار، جدید و قبلاً در مطبوعات ایران درج نگردیده باشد. چنانچه خودتان نیز برای تهیه این برنامه جالب، نظری داشته باشید، از پیشنهاد سرکار حسن استقبال به عمل خواهد آمد.

با تقدیم احترامات فائقه

سی. ادوارد. ولز

رئیس اداره اطلاعات سفارت کبرای آمریکا

پاسخ علی اکبر دهخدا اما، در تاریخ مکاتبات سیاسی ایران نشانگر روحیه میهن دوستی او و همچنین تیزهوشی در جواب مناسب _با رعایت ادب و احترام_ به رسانه دولتی است که به خیانت و حمایت از استبداد در ایران مشهور است، و در عین حال عمق دانش اشراف او در شناخت مخاطب را نشان می‌دهد. دهخدا به جای پذیرش گفتگو، این نامه را برای رادیو صدای آمریکا فرستاد:

جناب آقای سی. ادوارد. ولز، رئیس ادارۀ اطلاعات سفارت کبرای آمریکا

نامه مورخه ۱۹ دیماه ۱۳۳۲ جنابعالی رسید، و از اینکه این ناچیز را لایق شمرده‌اید که در بخش فارسی صدای آمریکا از نیویورک، شرح حال مرا انتشار بدهید متشکرم.

شرح حال من و امثال مرا در جراید ایران و رادیوهای ایران و بعضی از دول خارجه، مکرر گفته‌اند. اگر به انگلیسی این کار می‌شد، تا حدی مفید بود؛ برای اینکه ممالک متحده آمریکا، عدٌه ای از مردم ایران را بشناسند. ولی به فارسی، تکرار مکرٌرات خواهد بود، و به عقیده من نتیجه ندارد.

و چون اجازه داده‌اید که نظریات خود را در این باره بگویم و اگر خوب بود حُسن استقبال خواهید کرد، این است که زحمت می‌دهم، بهتر این است که اداره اطلاعات سفارت کبرای آمریکا به زبان انگلیسی، اشخاصی را که لایق می‌داند معرفی کند. و بهتر از آن این است که در صدای آمریکا به زبان انگلیسی برای مردم ممالک متحده شرح داده شود، که در آسیا مملکتی به اسم ایران هست که خانه‌های قراء و قصبات آنجا، در، و صندوق‌های آنها قفل ندارد، و در آن خانه‌ها و صندوق‌ها طلا و جواهرات هم هست، و هر صبح مردم قریه، از زن و مرد به صحرا می‌روند و مشغول زراعت می‌شوند، و هیچ وقت نشده است وقتی که به خانه برگردند، چیزی از اموال آنان به سرقت رفته باشد.

یا یک شتردار ایرانی که دو شتر دارد و جای او معلوم نیست که در کدام قسمت مملکت است، به بازار ایران می‌آید و در ازای «پنج دلار» دو بار زعفران یا ابریشم برای صد فرسخ راه حمل می‌کند و نصف کرایه را در مبدا و نصف دیگر آن را در مقصد دریافت می‌دارد، و همیشه این نوع مال التجاره ها سالم به مقصد می‌رسد.

و نیز دو تاجر ایرانی، صبح شفاهاً با یکدیگر معامله می‌کنند و در حدود چند میلیون، و عصر خریدار که هنوز نه پول داده است و نه مبیع آن را گرفته است، چند صد هزار تومان ضرر می‌کند. معهذا هیچ وقت آن معامله را فسخ نمی‌کند و آن ضرر را متحمل می‌شود.

اینهاست که از این گوشه آسیا شما می‌توانید به ملت خودتان اطلاعات بدهید، تا آنها بدانند در اینجا به طوری که انگلیسی‌ها ایران را معرفی کرده‌اند، یک مشت آدمخوار زندگی نمی‌کنند، و از طرف دیگر به فارسی، به عقیده من خوب است که در صدای آمریکا، طرز آزادی ممالک متحده آمریکا را در جنگ‌های استقلال، به ایرانیان بیاموزید و بگویید که چگونه توانسته‌اید از دست استعمار خلاص شوید؟ و تشویق کنید که واشنگتن‌ها و فرانکلن ها در ایران، برای حفظ استقلال از همان طرق بروند.

در خاتمه با تشکر از لطف شما احترامات خود را تقدیم می‌دارد.

علی اکبر دهخدا

دهخدا به عنوان یک میهن‌پرست واقعی، تمام عمر خود را صرف خدمت به فرهنگ و ادب ایران کرد. او با تألیف لغتنامه و دیگر آثارش، گام بزرگی در جهت حفظ هویت ملی و فرهنگی ایران برداشت. دهخدا نه تنها یک ادیب، بلکه الگوی میهن‌دوستی و مقاومت در برابر ظلم و استبداد در تاریخ معاصر ایران شناخته می‌شود که عشق به وطن و تلاش برای پیشرفت و آزادی ایران، در تمام زندگی و آثارش مشهود است.

وطن داری آموز از ماکیان

علی‌اکبر خان دهخدا، در دوران مشروطه و پس از آن، نقش مهمی در بیداری ملی و فرهنگی ایران ایفا کرد. دهخدا نه تنها به عنوان یک ادیب و نویسنده، بلکه به عنوان یک فعال سیاسی و اجتماعی نیز شناخته می‌شود. او علاوه بر دانش گسترده و تسلط بسیار به ادب کهن فارسی، می‌توانست اشعار ساده و کوتاه و صریحی بسراید. یکی از اشعار کوتاه او با موضوع وطن دوستی و وطن‌داری تصویری جالب است از دوران کودکی اش:

هنوزم ز خُردی به خاطر در است
که در لانه ماکیان برده دست
به منقارم آن‌سان به سختی گَزید،
که اشکم چو خون از رگ آن دم جهید
پدر خنده بر گریه ام زد که: هان!
وطن داری آموز از ماکیان!