«میرزا مخنث» و بازخوانی خشونت تاریخی آقامحمدخان در کرمان
به گزارش خبرنگار مهر، نمایش «میرزا مخنث» به نویسندگی و کارگردانی صالح رجایی که این روزها در سالن قشقایی مجموعه تئاتر شهر اجرا می‌شود، تلفیقی از هنر تئاتر عروسکی با نگاهی معاصر به یکی از رویدادهای تأثیرگذار تاریخ کرمان یعنی حمله آقامحمدخان قاجار به آنجا است. این اثر با زبان هجو، فرم‌های بصری برگرفته از معماری ایرانی و حتی بهره‌گیری کاریکاتورگونه از هوش مصنوعی، کوشیده خشونتی تاریخی را در بستری تازه بازگو کند.
رجایی درباره روند تولید این اثر توضیح داد: کار را از تیر سال گذشته شروع کردم. ابتدا قرار بود پروژه‌ای برای پایان‌نامه‌ام باشد اما در ادامه با فرآیند کارگاهی و تجربی، به اثری حرفه‌ای تبدیل شد. موضوع اصلی، رابطه انسان با شهری است که در آن متولد شده؛ شهری که می‌تواند بر تصمیم‌ها و سرنوشت افراد اثر بگذارد.
وی در مورد انتخاب محل اجرا گفت: سالن قشقایی از ابتدا اولویت ما بود؛ هم از نظر فیزیکی و هم به دلیل سابقه‌اش در میزبانی نمایش‌های عروسکی برجسته. همکاری مدیریت تئاترشهر نیز در این مسیر بسیار تأثیرگذار بود.
کارگردان «میرزا مخنث» در مورد ساخت عروسک‌ها، نیز اظهار کرد: ما با چالش‌های زیادی روبه‌رو بودیم. مکانیزم خاصی از پیش طراحی نشده بود و با تکیه بر منابع آنلاین، مخصوصاً ویدئوهای یوتیوب، مسیر را با آزمون و خطا پیش بردیم تا به مکانیزمی کاربردی برسیم.
رجایی در توضیح چرایی پرداختن به این موضوع گفت: من زاده کرمان هستم و ناگزیر یکی از برجسته‌ترین وقایعی که در ذهن و حافظه مردم این شهر نقش بسته، حمله آقامحمدخان قاجار است. با وجود سایر رخدادهای تاریخی مهم در این منطقه، این واقعه به علت شدت و ابعادش برای روایت نمایشی ظرفیت بالاتری داشت. به همین دلیل تصمیم گرفتم با زاویه دیدی نو به آن بپردازم، به‌ویژه که با این شهر پیوندی عاطفی و ذهنی دارم.
وی افزود: تحقیق کامل و میدانی درباره چنین واقعه‌ای به‌دلیل قدمت تاریخی‌اش، مستلزم منابع و زمانی گسترده بود که در عمل در اختیار نداشتیم. اصلی‌ترین منابع من ۲ اثر از محمدعلی گلاب‌زاده بود؛ «پژوهشی در باب رویداد قتل مشتاق» و «کرمان در گذر تاریخ». همچنین خاطرات شفاهی و شنیده‌هایی که در طول زندگی‌ام در کرمان با آنها مواجه بودم، بعدها در نگارش متن اجرایی به کمکم آمدند.
رجایی درباره ارتباط میان قتل مشتاق علی‌شاه و حمله قاجار گفت: این ۲ اتفاق به شدت به یکدیگر گره خورده‌اند. برخی روایت‌ها حمله آقامحمدخان را واکنشی به صدور حکم سنگسار مشتاق توسط فرمانفرما، حاکم وقت کرمان می‌دانند. هر چند تحلیل‌های متفاوتی نیز وجود دارد اما بی‌تردید این ۲ رخداد در ایجاد فضای خشونت‌بار آن دوران، هم‌افزایی داشته‌اند. ما در این اثر به موضوع خرافه نیز توجه کرده‌ایم. در ایران با پدیده‌ای فراگیر به‌نام خرافه یا حتی ابرخرافه روبه‌رو هستیم. یکی از تلاش‌های ما در این اجرا، بازتاب این پدیده و نحوه مواجهه با آن است.
به گفته رجایی، یکی از شخصیت‌های نمایش موجودی فرازمانی و فرامکانی است که از تجربه مرگ و تولد سخن می‌گوید و می‌تواند از نظر هر مخاطب، تفسیری متفاوت داشته باشد.
وی در این باره افزود: دیگر کاراکترها ریشه‌ای تاریخی دارند و سعی ما این بوده که از طریق تئاتر، گفتگویی میان گذشته و امروز ایجاد کنیم. گذشته‌ای که بر ما سایه انداخته و امروز را شکل داده است، می‌تواند در رفتار آینده ما هم تأثیرگذار باشد. تقریباً همه شخصیت‌ها برگرفته از سندهای تاریخی هستند، به‌جز یک شخصیت خیالی که به‌نوعی جد من محسوب می‌شود. این عنصر تخیل به‌منظور ساختن روایتی جمعی وارد متن شده است. همچنین تعدد راوی‌ها به ما امکان داد تاریخ را از زوایای مختلف کنکاش کنیم.
وی درباره فرم بصری نمایش نیز گفت: طراحی بصری بر پایه منطق معماری شکل گرفته است. مثلاً در معماری میدان نقش‌جهان اصفهان، نسبت معروف یک‌سوم به دوسوم دیده می‌شود؛ مانند موقعیت مسجد شیخ لطف‌الله و عالی‌قاپو. این منطق را در نگارگری ایرانی هم داریم و تلاش شد همین ترکیب‌بندی در طراحی صحنه و فرم حرکتی بازیگران انعکاس پیدا کند.
رجایی درباره استفاده از هوش مصنوعی در اجرا توضیح داد: ما با واژگانی روبه‌رو هستیم که معنای آنها در حال تغییر دائم هستند. این پویایی معنا، تأثیر مستقیمی بر ذهن شهروند و هنرمند دارد. استفاده ما از هوش مصنوعی به شکل کاریکاتوری، دقیقاً در راستای همین مفهوم بود؛ هوشی دقیق اما ناقص. این تضاد، با محور هجوآمیز اثر هم‌راستا بود. ما قصد داشتیم مفاهیم را نه از منظر علمی و صریح، بلکه با بیانی اغراق‌آمیز و نمادین بررسی کنیم.
وی در پایان صحبت‌هایش یادآور شد: خشونت در این نمایش تنها در سطح ظاهری و بصری نمود ندارد. بیشتر بر لایه‌های درونی و انسانی آن تمرکز کردیم. ابزارهایی مثل اغراق، کاریکاتور و زبان نمادین کمک کردند تا خشونت را به‌عنوان موقعیتی پیچیده و انسانی نه صرفاً رفتاری خشن بازتعریف کنیم.
پرنیا ابریشمی، حمیدرضا شاهپسند، مسیح عبداللهی، پانیذ نصیری، بازیگران نمایش «میرزا مخنث» هستند که ساعت ۱۸ و با مدت‌زمان ۴۵ دقیقه اجرا می‌شود.
عکس از مهدی کرمی مصلح است.