حکمرانی فضای مجازی و لزوم تقویت تاب‌آوری در جنگ
به گزارش خبرنگار مهر، در هنگامه‌ای که جوامع با تهدیدات پیچیده و هم‌زمان از جنس نظامی، سایبری و رسانه‌ای مواجه هستند، حفظ انسجام و پایداری در عملکرد نهادهای حکمرانی، به‌ویژه در فضای مجازی، به یکی از ضرورت‌های بنیادین سیاست‌گذاری امنیتی بدل شده است. حملات سایبری به زیرساخت‌های حیاتی، جنگ‌های روایت‌محور در بستر رسانه‌های اجتماعی و آسیب‌پذیری سیستم‌های اطلاعاتی و ارتباطی، چالش‌هایی هستند که تنها با برخورداری از سطح بالایی از «تاب‌آوری» می‌توان در برابر آن‌ها ایستادگی کرد. تاب‌آوری در این معنا، نه‌تنها توان نظام حکمرانی برای حفظ عملکرد حیاتی خود در جریان بحران‌ها، بلکه قابلیت آن در ترمیم سریع، تداوم ارائه خدمات کلیدی و احیای اعتماد عمومی در کمترین زمان ممکن را شامل می‌شود. به‌همین‌سبب، تاب‌آوری به مؤلفه‌ای بنیادین و تعیین‌کننده در معماری امنیت ملی کشورهای عصر دیجیتال تبدیل شده است.
در همین راستا، حسین زیبنده، پژوهشگر هسته خط مشی فضای مجازی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (علیه السلام) در یادداشتی کوتاه به بررسی مسئله حکمرانی فضای مجازی و تاب‌آوری در شرایط جنگی پرداخته است. مهر در این نوشتار کوتاه به مرور اهم محورهای این یادداشت می‌پردازد:
ابعاد گوناگون تاب‌آوری سایبری
در عرصه حکمرانی فضای مجازی، تاب‌آوری نه‌تنها یک ویژگی فنی، بلکه یک ضرورت راهبردی برای تداوم عملکرد دولت‌ها، سازمان‌ها و جامعه مدنی در شرایط بحرانی به‌شمار می‌رود. با توجه به وابستگی روزافزون جوامع به زیرساخت‌های دیجیتال، تحلیل تاب‌آوری این حوزه نیازمند نگرشی چند لایه و جامع است.
هر یک از این ابعاد نقشی حیاتی در حفظ انسجام عملکرد سامانه‌ها، استمرار خدمات عمومی و جلوگیری از فروپاشی اطلاعاتی در زمان جنگ یا بحران ایفا می‌کنند. از همین روی، تاب‌آوری را می‌توان در شش لایه به‌هم‌پیوسته و مکمل تحلیل کرد که در مجموع سازوکار دفاعی و عملیاتی نظام حکمرانی دیجیتال را در برابر تهدیدهای چندوجهی شکل می‌دهند:
۱. زیرساخت اطلاعاتی: توانایی مراکز داده در بازیابی اطلاعات، بهره‌گیری از نسخه‌های پشتیبان، تأمین تجهیزات جایگزین و طراحی سامانه‌های تاب‌آور در برابر حملات سایبری از ارکان اصلی پایداری اطلاعاتی کشور به شمار می‌رود.
۲. زیرساخت ارتباطی: تاب‌آوری در این لایه معادل طراحی شبکه‌هایی مقاوم در برابر قطع ارتباطات، ایجاد مسیرهای ارتباطی جایگزین و تضمین تداوم خدمات مخابراتی به‌ویژه برای سامانه‌های درمانی، نظامی و مدیریت بحران در شرایط اضطراری است.
۳. خدمات پایه کاربردی: پیام‌رسان‌های بومی، جویشگرها و نقشه‌های دیجیتال باید بتوانند در برابر حملات سایبری دوام آورده و پس از حادثه، با کمترین وقفه به کار خود ادامه دهند. وابستگی این خدمات به زیرساخت اطلاعاتی ایجاب می‌کند برای تقویت این لایه به‌صورت خاص مدنظر قرار گیرد.
۴. ارائه خدمات کاربردی: سامانه‌های دولت الکترونیکی، بانکداری آنلاین و پلتفرم‌های خدمات‌رسانی باید در برابر موج‌های حملاتی پیچیده مقاوم باشند و طرح‌های جامع برای بازیابی سریع پس از اختلال را در اختیار داشته باشند.
۵. محتوا: حفظ آرامش عمومی، ارائه اطلاعات شفاف و به‌موقع و شکل‌دهی به افکار عمومی با بهره‌گیری از انسان‌رسانه‌ها و ظرفیت‌های بومی، الزامات تاب‌آوری در برابر جنگ روایت‌ها و عملیات روانی دشمن محسوب می‌شوند.
۶. کاربران: به عقیده نویسنده این یادداشت، مهم‌ترین و حساس‌ترین لایه، کاربران فضای مجازی هستند. از همین روی، ارتقا سواد اطلاعاتی، توانایی تشخیص اخبار جعلی، آگاهی از تهدیدات امنیتی و حفظ حریم خصوصی، بنیان تاب‌آوری اجتماعی و شناختی کاربران را شکل می‌دهد.
جمع‌بندی
به عقیده حسین زیبنده، ارتقا تاب‌آوری در فضای مجازی مستلزم یک راهبرد چندبُعدی و مستمر است که از سطح فنی فراتر رفته و ابعاد انسانی، نهادی و راهبری را نیز در بر گیرد. سرمایه‌گذاری هدفمند در آموزش نیروی انسانی متخصص، نه‌تنها برای مدیریت رخدادهای سایبری بلکه برای طراحی، اجرا و ارزیابی برنامه‌های ایمن‌سازی زیرساخت‌ها ضروری است.
از سوی دیگر، توسعه فناوری‌های بومی، از جمله سامانه‌های تحلیل تهدید، فایروال‌های پیشرفته، ابزارهای رمزنگاری داخلی و پلتفرم‌های بومی خدمات کاربردی، بنیان تاب‌آوری فناورانه را تقویت می‌کند. همچنین، تقویت پدافند غیرعامل سایبری با تمرکز بر انتخاب مکان‌های ایمن برای مراکز داده، ایجاد مسیرهای موازی ارتباطی و تهیه نسخه‌های پشتیبان منظم از داده‌های حیاتی، نقش مهمی در تداوم عملکرد ملی در شرایط بحرانی دارد و تدوین و تمرین مداوم طرح‌های جامع بازیابی در شرایط بحران، باید به بخشی جدایی‌ناپذیر از سیاست‌گذاری امنیتی بدل شود.
در نهایت، به نظر می‌رسد که در چشم‌انداز آینده، آنچه باید محور راهبردها قرار گیرد، ایجاد یک نظام حکمرانی فضای مجازی یکپارچه، چابک، پیش‌نگر و انطباق‌پذیر است؛ نظامی که نه‌تنها از زیرساخت‌ها و خدمات حیاتی در برابر تهدیدها محافظت کند، بلکه با مدیریت هوشمند بحران، از دل تهدیدها فرصت خلق کرده و قدرت ملی دیجیتال کشور را در برابر شوک‌های خارجی و داخلی ارتقا بخشد.