نبوغ حکیم نظامی گنجه ای در داستان سرایی

خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: محمدجواد گودینی نویسنده، پژوهشگر و استاد دانشگاه یادداشتی با عنوان «نبوغ حکیم نظامی گنجه ای در داستان سرایی» نوشته که برای انتشار در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفته است.

مشروح این‌یادداشت در ادامه می‌آید؛

ادیب و داستان سرای نامدار زبان و ادب پارسی حکیم نظامی گنجه ای در سده ششم هجری در شهر گنجه دیده به جهان گشود. نامش الیاس، کنیه اش ابومحمد و لقب او نظام الدین بوده و پدرش یوسف و مادرش بانویی بوده از نژاد کُرد بودند. وی اهل گنجه (آذربایجان امروزی) بوده و به احتمال فراوان، به سال ۵۳۵ هجری (۱۱۴۱ میلادی) دیده به جهان گشود. (تحلیل آثار نظامی گنجوی، ص۷). او در گنجه می زیست و تنها یک بار به دعوت قزل ارسلان، سفری به سی فرسنگی این شهر داشته است. برخی نیز اصالت او را از شهر قم دانسته اند. درباره شغل و گذران زندگی اش، به نظر می رسد او شاعری را به عنوان منبع درآمد و گذران زندگی اش قرار نداده و شغل دیگری نیز داشته که به احتمال بسیار، مطالعه و نوشتن بوده است.

نظامی سراینده ای توانا و به ویژه در ستایش خداوند بی مانند، اشعار نغز و دلکشی سروده که نشان از عمق آگاهی وی از متون دینی به ویژه قرآن کریم و روایات و به کارگیری آن در زبان شعر بوده و معرفت وی به خدای جهانیان و تاثیر پذیری اش از کتاب‌آسمانی قرآن کریم را هویدا می سازد.

وی همچنین در منظوم ساختن داستان های عاشقانه همچون داستان خسرو و شیرین (از رویدادهای پیش از اسلام که داستان دل باختن شاهنشاه ساسانی خسرو پرویز به دختری زیبا چهره به نام شیرین و سختی های راه رسیدن به وی را به تصویر کشیده و لابلای آن نیز از نکات پندآمیز و حکیمانه بهره جسته و این داستان را با پند و اندرز همراه نموده است) و نیز داستان لیلی و مجنون (حکایت دلدادگی قیس از قبیله بنی عامر به دختری پری چهره به نام لیلی بوده که عشقشان شهره آفاق گشته و همگان از داستان عشق این دو تن به یکدیگر سخن می گفتند. پدر لیلی و دیگر بزرگان قبیله نیز با ازدواجشان مخالفت می کنند و باقی داستان) مهارت بسیاری از خود به نمایش گذاشته و این دو اثر وی از جذابترین و خواندنی ترین آثار داستانیِ منظوم به زبان پارسی از دیرباز تاکنون به شمار می رود. (زندگی نامه نظامی، ص۷-۵).

او را حکیم نام نهاده اند؛ چرا که در کنار شعر و ادبیات در علوم عقلی زمان خود نیز استادی بی مانند بوده و در علم و دانش دستی توانا داشته است. وی از سرایندگان نوآور در ادب درخشان پارسی بوده و داستان های عاشقانه را در کمال ادب و بدون کوچکترین نشانه ای از خروج از دایره ادب و اخلاق سروده است. (نظامی گنجوی، ۸۸- ۸۷). وی مسلمانی معتقد بوده و به روشنی می توان دریافت به مذهب اهل سنت پایبند بوده است؛ اگر چه به طور دقیق نمی توان گفت پیرو کدام فِرقه اهل سنت بوده است.

نظامی به عنوان سراینده ای توانا، در آثار منظوم خویش عشق را به تصویر کشیده و از سختی های راه پرفراز و نشیبِ عشق می گوید. در آثار نظامی (از جمله خسرو و شیرین، هفت پیکر و لیلی و جنون)، عاشق در راه عشق و رسیدن به دلبر خویش سختی های بسیاری را بر خویش هموار ساخته و در برخی موارد تا حد مرگ پیش می رود و حتی در موردی (فرهادِ کوه کن)، در راه رسیدن به عشق از جان خویش نیز می گذرد و جان خود را نثارِ یار و معشوق می کند. (نوستالژی در هفت پیکر نظامی، ص۶۴).

نظامی اگر چه نخستین کسی نبود که در باب داستان سرایی به زبان شعر، فعالیت نمود و پیش از وی شاهد سرایندگانی همچون فخر الدین اسعد گرگانی در منظومه ویس و رامین، دقیقی، اسدی طوسی و به ویژی حکیم ابوالقاسم فردوسی در کتاب بزرگ شاهنامه بوده ایم، اما آنچه آثار استادِ سخنِ گنجه را از دیگران متمایز می کند، این که وی با نگاهی موشکافانه و جذاب زندگی قهرمانان داستانهایش را به تصویر می کشد؛ آن چنان که برای مخاطب بسیار خواندنی و تاثیرگذار می گردد و انسان از خوانش دوباره آن ملال زده نمی گردد. به راستی او نابغه ای سترگ در داستان سرایی و شیفته ساختن مخاطبان برای دنبال کردن داستان بوده است. (خسرو و شیرین و لیلی و مجنون، ص۹- ۸).

وی عشق را به زیبایی توصیف کرده و در گفتاری شیرین چنین سروده است:

فلک جز عشق محرابی ندارد/ جهان بی خاکِ عشق، آبی ندارد

غلام عشق شو، کاندیشه این است/ همه صاحبدلان را پیشه این است

کسی کز عشق خالی شد، فسرده است/ گرش صد جان بود، بی عشق مرده است

ز سوز عشق بهتر در جهان نیست/ که بی او گل نخندید، ابر نگریست

اگر عشق اوفتد در سینه ی سنگ/ به معشوقی زند در گوهری چنگ

که مغناطیس اگر عاشق نبودی/ بدان شوق، آهنی را کی ربودی؟ … (همان، ص۱۲).

نظامی گنجه ای از شاعران پیش از خود (به ویژه حکیم طوس فردوسیِ بزرگ) تاثیر پذیرفته و بر گروه بسیاری از سرایندگانِ پس از خود از جمله نامدارانی همچون امیر خسرو دهلوی (در منظومه مجنون و لیلی) و سعدی شیرازی (در اثر ماندگارش بوستان) تاثیر گذار بوده است. (نظامی گنجوی، ص۱۴۸). شاعران دیگری همچون خواجوی کرمانی، عماد فقیه کرمانی، عبدالرحمن جامی، قاسمی گنابادی، امیر علیشیر نوایی، هاتفی جامی، ملک قمی، میرداماد، بیدل دهلوی و … نیز در زمره کسانی هستند که از سبک و یا مضمون شعر نظامی بهره جسته و آن را در سروده های خود به کار برده اند. (فرهنگواره خسرو و شیرین، ص۲۷).

از جمله مهمترین ویژگی های وی، نوآوری و پرداختن به موضوعات ناب و جذاب می باشد و شاید به دلیل همین ویژگی اوست که شاعران سترگی در ادب پارسی از او تقلید نموده اند. می توان سبک به کار رفته از سوی شاعرِ گنجه را حد فاصل میان دو سبک خراسانی و عراقی توصیف نمود که البته ویژگی های سبک عراقی، در آثارش برجسته تر و پررنگ تر است. (زندگی نامه نظامی، ص۹).

آنچه حکیم نظامی را در ادب پارسی به اوج شهرت رسانده، پنج گنج اوست و نقطه برتر آن نیز داستان سرایی این سراینده توانا در شعر و ادب پارسی است. وی «مخزن الاسرار» را در ۲۲۶۰ بیت سروده و به نام بهرامشاه نامیده است. شاعر شیرین گفتار در سرودن مخزن الاسرار، به آثار حکیم سنایی بویژه “حدیقه الحقیقه” نظر داشته است؛ می توان نظامی و خاقانی را از پرآوازه ترین شاعرانی دانست که در آن روزگار در شیوه شاعری از سنایی دنباله روی کرده و از وی تاثیر پذیرفتند؛ اگر چه نظامی شاعری بوده که از تقلید خام دوری کرده و بر ذوق و ابتکار خودتکیه داشته است.

حمد و ثنای الهی زینت بخش کتاب مخزن الاسرار بوده و نعت ها و ستایش های فراوانی از رسول خدا(ص) گفته شده و سپس به ستایش بهرام شاه پرداخته و نکاتی همچون فضیلت سخن، معرفت دل و طلب حقایق و … را به نظم آورده است. (گزیده مخزن الاسرار نظامی، ص۴).

وی در ابتدای این اثر ارزنده در ستایش پروردگار جهانیان و معبود بی همتا چنین سروده است:

بسم الله الرحمن الرحیم/ هست کلید دَرِ گنجِ حکیم

فاتحه فِکرت و خَتم سُخُن/ نام خدای است بر این ختم کن

پیش وجود همه آیندگان/ بیش بقای همه پایندگان

سابقه سالارِ جهان قِدَم/ مرسله پیوند گلوی قلم

مُبدِع هر چشمه که جودیش هست/ مخترع هر چه وجودیش هست

پرده گشای فلک پرده دار/ پردگی پرده شناسان کار

لعل طراز کمر آفتاب/ حله گر خاک و حلی بند آب

مهره کش رشته ی یکتاب عقل/ روشنی دیده ی بینای عقل …. (همان، ص۳۷).

وی همچنین در سروده ای زیبا در توحید و مناجات با خداوند بزرگ که سرشار از مضامین دینی و قرآنی است، چنین می سراید:

ای همه هستی ز تو پیدا شده/ خاکِ ضعیف از تو توانا شده

زیر نشین علمت کاینات/ ما به تو قائم و تو قائم به ذات

هستی تو صورت و پیوند نی/ تو به کس و کس به تو مانند نی

ما همه فانی و بقا بس تو را/ ملک تعالی و تقدس تو را

آنچه تغیُّر نپذیرد تویی/ و آن که نَمُردست و نمیرد تویی

جز تو فلک را خَم دوران که داد؟/ دیگِ جسد را نمک جان که داد؟ …

عقد پرستش به تو گیرد نظام/ جز به تو بر هست پرستش حرام

هر که نه گویا به تو، خاموش بِه/ هر چه نه یاد تو، فراموش بِه

ساقی شب دست کش جام توست/ مرغ سحر دست خوش نام توست

پرده برانداز و برون آی فرد/ گر منم آن پرده که درهم نورد … (همان، ص۳۹).

وی در این کتاب ارزنده خود درباره عدالت، به کار بردن انصاف، دوری از آزار دیگران و دیگر فضیلت های اخلاقی و انسانی و تشویق مخاطبان به آن، چنین گفته است:

با همه چون خاک زمین پست باش/ وز همه چون باد تهیدست باش

آن دل کز دین اثرش داده اند/ زان سوی عالم خبرش داده اند

چاره دین ساز که دنیات هست/ تا مگر آن نیز بیاری به دست …

خانه بر مُلک، ستکاری است/ دولت باقی زِ کم آزاری است

راحت مردم طلب، آزار چیست؟/ جز خجلی حاصل این کار چیست؟

ملک ضعیفان به کف آورده گیر/ مال یتیمان به ستم خورده ای

روز قیامت که بود داوری/ شرم نداری که چه عذر آوری؟ …

رستم ستم نیست جهان یافتن/ ملک به انصاف توان یافتن

هر چه نه عدل است، چه دادت دهد؟/ و آن چه نه انصاف، به بادت دهد

عدل بشیری است خِرَد شاد کُن/ کارگری مملکت آباد کن

مملکت از عدل شود پایدار/ کار تو از عدل تو گیرد قرار (مخزن الأسرار، ص۹۳- ۹۰).

مثنوی دومی که توسط حکیم گنجه سروده شد، «خسرو و شیرین» نام دارد که در سال ۵۷۶ هجری سرودن آن به پایان رسیده و حکایت عشق خسرو به دختری به نام شیرین را (در عین جذابیت، همراه با ادب بسیار و موعظه و اندرز) سروده که از مهمترین داستان های ایرانِ پیش از اسلام به شمار می رود که در قالب نظم به تصویر کشیده شده است.

مثنوی سوم او منظومه «لیلی و مجنون» است که نظامی در سال ۵۸۴ آن را در ۴۷۰۰ بیت به پایان رساند و به ابوالمظفر اختان بن منوچهر تقدیم کرده است. این منظومه، حکایت عشق است؛ عشقی همراه با راستی، پاکی و پاکدامنی که از آن به عشق افلاطونی تعبیر می گردد.

مثنوی چهارم او «بهرام نامه» است که در سال ۵۹۳ به نام علاء الدوله حاکم مراغه در ۵۱۳۶ بیت آفریده شده و آخرین مثنوی او، «اسکندر نامه» است که به نام اتابک نصره الدین ابوبکر بن محمد ثبت گردیده است. (زندگی نامه نظامی، ص۷- ۶).

نظامی در اشعارش از اصطلاحات موسیقی نیز فراوان بهره جسته که نشان از آگاهی وی از موسیقیِ زمان خود و اصطلاحات این فن از سوی او بوده است؛ واژگانی همچون رباب، ضرب، طبلک، طرب رود، چوبک و …. موسیقی شعر وی نیز با به کار گیری واژگان مناسب، ابداع و اختراع معانی، بسیار جذاب، آهنگین و دلپسند ارزیابی می گردد. (فرهنگ اصطلاحات موسیقی در خمسه نظامی، ص۴۹- ۲۷).

درباره تاریخ وفات نظامی گنجه ای، چند نظر وجود دارد و به نظر می رسد سال ۶۱۴ هجری سال خاموشی وی و وداعش با دنیا بوده و اگر این نظر را بپذیریم، مدت عمرش ۸۴ سال بوده است. مدفن وی نیز در گنجه بوده و در زمان شورویِ سابق، توسط حاکمان محلی آذربایجان مرمت گردید. (فرهنگواره خسرو و شیرین، ص۲۶).

به هر روی حکیم نظامی گنجه ای از استوانه های مستحکم ادب و شعرِ کلاسیک پارسی بوده و از برترین و موفق ترین داستان سرایانی به شمار می رود که لطیف ترین و دلچشب ترین داستان ها را با زبانی دلنشین، همراه با حکمت و اندرز و با زبان شعر و بهره گیری از آرایه های ادبی و زیبایی های بلاغی منظوم ساخته است. اشعار او آکنده از حقایق سودمند درباره انسان بوده و نکات عمیقی از انسان شناسی، روان شناسی، اخلاق و تربیت و … در آثار وی دیده می شود. نباید تصور نمود آثار ادبی وی که بیشتر در قالب داستان و حکایت نقل گردیده، خالی از نکات ارزنده در انسان شناسی است؛ بلکه می توان گفت درس ها و نکته های بسیاری از حکمت و روانشناسی و دیگر علومی که به انسان مربوط می گردد، در جای جای آثار وی نهفته است. (حکمت و عرفان و اخلاق در شعر نظامی، ص۴۱).

نظامی با مفاهیم و آموزه های دین اسلام (به ویژه قرآن کریم و روایات) نیز آشنایی بسیار خوب و عمیقی داشته و همانند شاعرانی همچون سنایی، مولوی و حافظ، از مضامین قرآنی در شعر خود بهره جسته است. از منظر ادبی، تشبیه ها و استعاره های به کار گرفته شده از سوی نظامی بسیار هنرمندانه، استادانه و خیال انگیز بوده و زیبایی آثار وی را دوچندان نموده است.
می توان نظامی گنجه ای را از برترین سرایندگانِ داستان ها و حکایت های شیرین و آموزنده در ادب درخشان پارسی توصیف نمود که سبک او بارها مورد تقلید دیگر سرایندگان ایرانی و غیر ایرانی قرار گرفته است.

فهرست منابع:

۱- احمد نژاد، کامل، تحلیل آثار نظامی گنجوی، انتشارات علمی ۱۳۶۹

۲- جعفری، محمد تقی، حکمت و عرفان و اخلاق در شعر نظامی، انتشارات کیهان ۱۳۷۰

۳- رسول زاده، محمد امین، نظامی گنجوی، انتشارات نگاه ۱۴۰۱

۴- رضایی، شهربانو، فرهنگ اصطلاحات موسیقی در خمسه نظامی، انتشارات نوین پویا ۱۳۹۷

۵- ریحانه، ندا، زندگی نامه نظامی، آذرین مهر ۱۳۹۹

۶- علی مدد تفرشی، سیما، فرهنگواره خسرو و شیرین، کرج، نشر آبارون ۱۳۹۴

۷- غفوری، عبد العلی، خسرو و شیرین و لیلی و جنون، انتظار سبز ۱۳۸۸

۸- موسوی، مصطفی، گزیده مخزن الاسرار نظامی گنجوی، انتشارات علمی- فرهنگی ۱۳۸۹

۹- وحید دستگردی، حسن (به کوشش)، مخزن الاسرار، برگ نگار ۱۳۸۱