معضل محدودیت آرشیو برای تولید مستند؛ اولین عکس هوایی از اماکن تاریخی را چه کسی ثبت کرد؟

مهدی باقری تهیه‌کننده و کارگردان مستند «پرواز بر فراز سرزمین خورشید» در گفتگو با خبرنگار مهر درباره ساخت مستندهای تاریخی گفت: علاقه من به روایت تاریخ ایران از طریق کارهای مستندسازی‌ام شکل گرفت. به عنوان یک مستندساز، همواره تلاش کرده‌ام تا موضوعاتی را که به آنها علاقه‌مندم، دنبال کنم. یکی از این موضوعات، نگاه تاریخی به ایران و چگونگی روایت‌های تاریخی در تاریخ معاصر است. در این راستا، زندگی اریک اشمیت باستان‌شناس و همسرش هلن را که بین سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۸ در ایران حضور داشتند، بررسی و داستان کاوش‌های باستان‌شناسی آنها را در مستند «پرواز بر فراز سرزمین خورشید» روایت کردم.

وی درباره جنبه‌هایی از فعالیت‌های اریک اشمیت و همسرش در این مستند توضیح داد: این مستند به ۲ بخش اصلی می‌پردازد؛ بخش اول، فعالیت‌های علمی و باستان‌شناسی اریک اشمیت است که در مناطق مهمی مانند تپه‌های دامغان، تخت جمشید و دیگر محوطه‌های باستانی ایران انجام شده و همه آنها به صورت آکادمیک، تصویری و مکتوب آرشیو شده است. بخش دوم، زندگی شخصی و همراهی او با همسرش هلن است. یکی از دستاوردهای مهم آن‌ها، خرید یک هواپیما به نام «دوست ایران» بود که با آن برای اولین بار عکس‌های هوایی علمی از مناطق باستانی ایران تهیه کردند. این کار، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای اریک اشمیت در طول هشت سال حضور او در ایران بود.

این مستندساز در پاسخ به این پرسش که مهم‌ترین چالش‌ها در ساخت مستندهای تاریخی در ایران چیست، بیان کرد: بزرگ‌ترین چالش در ساخت مستندهای تاریخی، نبود آرشیوهای منسجم و دسترسی دشوار به منابع است. در بسیاری از کشورها، آرشیوها به‌صورت سازمان‌یافته و دسته‌بندی‌شده نگهداری می‌شوند اما متأسفانه در ایران آرشیوها پراکنده و غیرمنسجم هستند. این موضوع باعث می‌شود که حتی برای یافتن یک عکس یا فیلم تاریخی، زمان و هزینه زیادی صرف شود. علاوه بر این، هزینه‌های دسترسی به آرشیوهای خارجی نیز بسیار بالا است. محدودیت آرشیو در ایران منجر به این اتفاق شده است که نمایش آرشیو ناشناخته در یک فیلم مستند حُسن آن اثر محسوب شود، درحالی که چنین نیست.

باقری درباره وضعیت اکران مستند به‌ویژه در پلتفرم‌های نمایش خانگی تصریح کرد: به نظر من، تلویزیون هنوز خانه اصلی مستندهاست و باید انواع مستندها در آنجا پخش شود. اما متأسفانه در حال حاضر، بسیاری از مستندها امکان پخش در تلویزیون را ندارند. پلتفرم‌های دیجیتال نیز می‌توانند نقش مهمی در نمایش مستندها ایفا کنند، اما متأسفانه بسیاری از این پلتفرم‌ها ترجیح می‌دهند به جای حمایت از تولید و پخش مستندهای ایرانی، به تولید سریال‌ها و فیلم‌های میلیاردی و تجاری بپردازند. به نظر من، مدیران این پلتفرم‌ها باید به این موضوع توجه کنند که حمایت از سینمای مستند نه‌تنها یک اقدام فرهنگی است، بلکه می‌تواند به غنای فرهنگی جامعه نیز کمک کند. مدیران پلتفرم‌ها که دغدغه فرهنگی دارند باید در کنار پول درآوردن به بحث فرهنگی هم توجه کنند و در بحث عرضه و تولید مستند قدم بردارند. همانطور که دولت ها وظیفه دارند از سینمای مستند حمایت کنند به این دلیل که سینمای مستند وظیفه ثبت و ضبط تاریخ مملکت را برعهده دارد و پلتفرم‌ها نیز باید در زمینه تولید و عرضه مستندهای مختلف فعالیت کنند.

این مستندساز در پایان با اشاره به اینکه فیلم‌های تاریخی را باید به عنوان فیلم‌های اجتماعی گذشته نگاه کرد، یادآور شد: ما به عنوان مستندساز موضوع فیلمی که می‌سازیم برایمان مهم نیست یعنی برچسب خاصی برای فیلم مستندمان درنظر نمی گیریم. مستندهای تاریخی، صرفاً نگاهی به گذشته ندارند، بلکه به تاریخ معاصر و جریان‌های اجتماعی که هنوز در حال شکل‌گیری هستند، می‌پردازند. تاریخ همچنان در زندگی ما جریان دارد و مانند دومینویی به هم پیوسته است و هر رویدادی در گذشته، تأثیر خود را بر حال و آینده ما می‌گذارد. بنابراین، مستندهای تاریخی باید به عنوان فیلم‌های اجتماعی دیده شوند که به بررسی ریشه‌های مسائل امروز می‌پردازند. این نگاه می‌تواند به مخاطبان کمک کند تا تاریخ را به‌عنوان بخشی زنده و پویا از زندگی خود درک کنند. بهتر است که نگاه منتقدان و اهالی رسانه نیز نسبت به فیلمی که درباره تاریخ معاصر است، عوض شود و به آنها در کنار فیلم‌های اجتماعی توجه ویژه داشته باشند.

عوامل تولید این فیلم مستند عبارتند از کارگردان، تهیه‌کننده و پژوهش: مهدی باقری، فیلمبردار: رضا تیموری، تدوین: مهدی باقری و طاهره حسینی، صداگذار: مهرشاد ملکوتی، نویسنده گفتار متن: محمد شاه پیری و مهدی باقری، مدیر تولید: مرتضی ابراهیمی.

«پرواز بر فراز سرزمین خورشید» تولید مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی است.